หมายเหตุ-เรื่องนี้ไม่อาจสรุปให้ชัดเจนได้เพราะทำไปทำมาข้อมูลยังไม่แน่นพอ ขอให้อ่านพอเป็นฐานแล้วช่วยกันหาคำตอบที่ชัดเจนกว่านี้
ผมเคยเขียนเรื่อง รบพม่าในอุโมงค์ ด้วยเหตุหยิบพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา สำนักพิมพ์คลังวิทยา 2516 มาอ่าน พลิกไปที่หน้า 402 เห็นเรื่องแปลก เป็นเหตุการณ์สมัยพระเจ้าตากสินเป็นพระเจ้าแผ่นดินแล้ว (ครองราชย์ พ.ศ.2313-2325) ทรงยกกองทัพขึ้นไปรบกับพม่าที่พิษณุโลก
พงศาวดารว่าวันหนึ่ง ร.1 (นามเดิมว่าด้วง) ขณะเป็นเจ้าพระยาจักรี ยกพลทหารออกไปตั้งค่ายประชิดค่ายพม่านอกเมืองพิษณุโลก ฟากตะวันออก
พม่าออกมารบ สามารถชิงค่ายของ ร.1 ได้
นายบุญมา น้อง ร.1 ขับพลทหารหนุนเข้าไปช่วยพี่ ฆ่าพม่าล้มตายและได้รับความลำบากไปเป็นอันมาก พม่าแตกถอยเข้าค่ายซึ่งอยู่ชิดค่ายไทยน่าจะไม่กี่สิบวา
พม่าไม่หยุดยั้ง “พม่าขุดอุโมงค์เดินใต้ดินเข้ามารบทุกค่าย”
ฝ่ายทหารไทยก็กล้าแกร่งพอกัน ทหารไทยขุดอุโมงค์ออกไปจากค่ายทุกค่ายจนอุโมงค์ทะลุถึงกัน
“ได้รบกันกับทัพพม่าในอุโมงค์” ฆ่าฟันล้มตายกันเป็นอันมาก
ตรงนี้แหละที่ผมมีคำถามว่าขุดอุโมงค์อย่างไร ขุดเป็นหลอดแบบลอดทะเล ลอดแม่น้ำ หรืออย่างไร ใช้วิชาช่างอย่างไร จึงจะไม่ให้ดินพังลงมาทับตัวเองตาย
จากนั้นก็ทิ้งคำถามนั้นเป็นเวลานานหลายเดือน หาได้นึกออกไม่ ว่าคำเฉลยมีอยู่เล็กน้อยในหนังสือพระราชวิจารณ์จดหมายเหตุความทรงจำฯ กรมหลวงนรินทรเทวี ซึ่งเคยอ่านผ่านตา