บ้านพาน บ้านหล่อ บ้านพานถม
คำว่า “บ้านพานถม” ถูกใช้มาตั้งแต่ครั้งแรกๆ ที่มีการบันทึกถึงสถานที่ หมู่บ้านหรือชุมชนนอกคลองเมืองหรือคลองบางลำภู เพราะพบทั้งในแผนที่เก่าตั้งแต่ครั้งรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและเอกสารเก่าหลายแห่ง แต่ในเอกสารอีกหลายแห่งก็เรียกเพียง “บ้านพาน” ซึ่งต่อเนื่องกับ “บ้านหล่อ” และสอดคล้องกับคำบอกเล่าของคนดั้งเดิมในพื้นที่ซึ่งเรียกว่า “บ้านพาน” ไม่ใช่ “บ้านพานถม” เช่นกัน
สิ่งเหล่านี้แสดงถึงความสับสนในการเรียกชื่อสถานที่มาเป็นเวลานานแล้ว และปัจจุบันก็ยังปรากฎความเข้าใจผิดนี้อยู่ โดยเรียกชื่อเขตหรือชื่อตรอกซอยว่า “บ้านพานถม” และยังอธิบายไปถึงการเป็นชุมชนผลิตเครื่องถม ซึ่งไม่เคยปรากฎว่าบริเวณดังกล่าวนี้เป็นชุมชนผลิตเครื่องถมหรือพานถมแต่อย่างใด
บ้านพานคือการทำเครื่องเงินเป็นภาชนะแบบพานโดยการตอกลายลงบนผิวเนื้อเงิน ส่วนพานถมคือเครื่องถมทำโดยใช้ผงยาถมผสมนํ้าประสานทองถมลงบนลวดลายที่แกะสลักบนภาชนะแล้วขัดผิวให้เป็นเงาสวยงาม
บริเวณที่เรียกว่า “ตรอกบ้านพาน วัดตรี” ในเอกสารของกรมไปรษณีย์ กรุงเทพมหานครทำให้ทราบว่า บ้านพานนั้นอยู่ใกล้กับวัดตรีทศเทพฯ บริเวณเหนือฝั่งคลองเมืองหรือคลองบางลำภู นอกพระนคร
“วัดตรีทศเทพฯ” สร้างโดย “พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุประดิษฐ์ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร” ต้นราชสกุลสุประดิษฐ์ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว วังของพระองค์อยู่ริมคลองบางลำภู
แต่หลังจากนั้นก็สิ้นพระชนม์เสียก่อนในปี พ.ศ. ๒๔๐๕ “พระเจ้าบรมวงศ์เธอพระองค์เจ้านพวงส์ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส” ต้นราชสกุลนพวงศ์ เป็นพระเชษฐาร่วมพระมารดาเดียวกันคือ เจ้าจอมมารดาน้อย เจ้าจอมองค์แรกในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสร้างต่อแต่ยังไม่ทันเสร็จก็สิ้นพระชนมอีกพระองค์เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๑๐ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯเจ้าอยู่หัวจึงทรงสร้างเพิ่มเติมจนเสร็จ
ตามแนวตรอกบ้านพานที่อยู่ฝั่งตรงข้ามกับวัดตรีทศเทพฯ มีตรอกเล็กๆ เลี้ยวไปจนจรดแนวคลองบางลำภูในแนวขวาง ในแผนที่เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๐ เขียนว่า “หมู่บ้านพานถม” และ “ตรอกบ้านพานถม”
ส่วนพื้นที่ริมคลองทั้งฝั่งนอกและในเมืองมีโรงเลื่อยอยู่หลายแห่ง เอกสารเก่ามีทั้งที่เรียกชื่อตรอกบ้านพานถมและตรอกบ้านพาน บริเวณทั้งสองพื้นที่นี้ถูกกำหนดให้เป็นเขตการปกครองแบบตำบลมาตั้งแต่ในครั้งปรับเปลี่ยนรูปแบบการปกครองเป็นมณฑลเทศาภิบาลและคงใช้ อำเภอ ตำบล และหมู่บ้านในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อราว พ.ศ. ๒๔๓๕ แล้ว จึงมีข้อมูลปรากฏเป็นท้องที่ตำบลบ้านพานถม และตำบลบ้านหล่อ
กลุ่มชาวบ้านพานในครั้งรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๖ นอกจากเป็น “ช่าง” สลักพานเงินแล้วก็ยังมีบ้านข้าราชการอีกหลายท่าน เช่น ว่ากรมช่างทองหลวงก็มี เสมียนตรา มหาดเล็ก จางวาง และส่วนใหญ่อยู่เรือนฝากระดานแทบทั้งสิ้นถือว่าเป็นกลุ่มบ้านผู้มีฐานะและสถานภาพทางสังคมไม่ใช่น้อย
บ้านพานเป็นกลุ่มบ้านช่างเช่นเดียวกับบ้านช่างอื่นๆ ในละแวกรอบกรุงฯ เช่น บ้านหล่อ บ้านบาตร บ้านบุ บ้านทองคำเปลว บ้านดอกไม้ บ้านหม้อ บ้านช่างพลอย เป็นต้น
กลุ่มบ้านช่างต่างๆ เหล่านี้ถือเป็นองค์ประกอบสำคัญของบ้านเมืองแบบเก่าที่มีราชสำนักเป็นศูนย์กลาง มีวัดเป็นศูนย์กลางของชุมชนย่อยๆ มีกลุ่มบ้านหรือหมู่บ้านผู้เชี่ยวชาญงานช่างและการผลิตเฉพาะรูปแบบ
เมื่อมีการก่อสร้างอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยและตัดถนนต่อจาก “ถนนเทวียุรยาต” ซึ่งตัดขึ้นตั้งแต่ครั้งรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสร้างสะพานเฉลิมวันชาติข้ามคลองบางลำภูเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๒ ในสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม โดยเรียกถนนที่กำลังตัดนี้ในภายหลังว่า “ถนนประชาธิปไตย” ถนนนี้ต้องตัดผ่านกลางย่านบ้านพาน เลียบแนวกำแพงวัดตรีทศเทพผ่านถนนวิสุทธิกษัตริย์ไปยังแถบพระราชวังดุสิต
ติดตามบทความ วิดีโอ และรายการต่างๆ เพิ่มเติมได้ที่
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2025 Blockdit
