แหล่งถลุงเหล็กและชุมชนยุคเหล็กในเขตรอยต่อสุโขทัย ลำปาง และลำพูน , ยุคเหล็ก
ยุคสมัยของการค้าระยะทางไกล
โดย วลัยลักษณ์ ทรงศิริ
การศึกษาแหล่งโบราณคดีที่พบเครื่องมือเหล็กจากหลุมฝังศพนับว่ามีความก้าวหน้าไปมากในช่วงหลายสิบปีที่ผ่านมา จนสามารถเห็นความเชื่อมโยงหลายประการในยุคเหล็ก [Iron age] ที่สามารถประมวลออกมาเป็นสมมติฐานสำหรับการอธิบายถึงการกำเนิดของรัฐแรกเริ่มตั้งแต่ยุคที่ยังเป็นสังคมชนเผ่า [Tribal state] ซึ่งรัฐชนเผ่าเหล่านี้ล้วนมีร่องรอยหลักฐานอยู่ไม่น้อยโดยเฉพาะในพื้นที่ภาคเหนือ ก่อนที่จะก่อเกิดเป็นรัฐที่รับพุทธศาสนาในล้านนา
และเมื่อเร็วๆ นี้ คณะนักโบราณคดีจากสำนักศิลปากรที่ ๗ จังหวัดเชียงใหม่ โดยเฉพาะการสำรวจศึกษาโดยนายยอดดนัย สุขเกษม ที่พบแหล่งถลุงเหล็กมีค่าอายุร่วมสมัยกับยุคเหล็กในประเทศไทยในภูมิภาคอื่นๆ ถือว่าเป็นการค้นพบที่สำคัญ โดยพบที่แอ่งที่ราบในหุบเขาแถบบ้านโฮ่งและแอ่งแม่ลานในเมืองลี้ (ยอดดนัย สุขเกษม. แหล่งถลุงเหล็กบ้านแม่ลาน : ข้อมูลใหม่ของแหล่งโลหกรรมช่วงต้นยุคเหล็กในดินแดนล้านนา. จากลี้ถึงลอง การค้นพบทางโบราณโลหะวิทยาเรื่องเหล็กในดินแดนล้านนา, Archeometallurgy workshop 2020)
คณะนักโบราณคดีจากสำนักศิลปากรที่ ๗ จังหวัดเชียงใหม่ โดยนายยอดดนัย สุขเกษม ทำการทดลองสร้างเตาตามแบบจำลองโบราณแต่ใช้เครื่องมือเติมลมแบบปัจจุบัน เป็นการสาธิตที่จังหวัดเชียงใหม่ มีการทดลองถลุงเหล็กจากเศษก้อนแร่ในพื้นที่แม่ลาน เมื่อถลุงแล้วจะได้ Bloom หรือก้อนแร่เป็นเม็ดขนาดเล็ก นำไปตีขึ้นรูป [Forging] อีกครั้ง จากภาพคือมีดดาบแบบล้านนาที่ทำจากการถลุงเหล็กโบราณและนำไปตีขึ้นรูปจนเป็นดาบเหล็กเนื้อดี
แม้จะพบว่าแหล่งถลุงเหล็กขนาดใหญ่ในเขตรอยต่อระหว่างภาคเหนือและภาคกลางนั้นอยู่ที่แถบเทือกเขาในอำเภอบ้านด่านลานหอยหรือบริเวณบ้านวังหาดมานานหลายสิบปีแล้วก็ตาม แต่ยังไม่มีการศึกษาอย่างละเอียดถึงแหล่งเตาถลุงและแหล่งแร่ที่นำมาใช้ เป็นเพียงการสำรวจจากโบราณวัตถุและร่องรอยการฝังศพเท่านั้น
จนนักโบราณคดีอย่าง แอนนา เบนเนตต์ ผู้ศึกษาเรื่องโลหวิทยาที่บ้านดอนตาเพชร ซึ่งพบเครื่องมือเหล็กในหลุมฝังศพจำนวนมากและหลากหลายประเภทในสมัยยุคเหล็กที่มีค่าอายุอยู่ระหว่างช่วงครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๓ หรือประมาณ ๒,๒๐๐ ปีมาแล้ว ลงความเห็นว่า
บริเวณใกล้เคียงบ้านดอนตาเพชรนั้นไม่พบหลักฐานร่องรอยของการถลุงเหล็ก เพราะต้องมีขยะของเสียจากการถลุงจำนวนมาก เช่น ตะกรัน ท่อลม เศษผนังเตา เศษถ่าน และเธอลงความเห็นว่ายังไม่พบแหล่งถลุงเหล็กในยุคเหล็กทั้งในประเทศไทยและในแผ่นดินใหญ่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้เลย (Anna Bennett.The Importance of Iron: Its Development and Complexity in the Southeast Asian Iron Age, 2013)
สิ่งเหล่านี้ก็เกิดคำถามแก่นักโบราณคดีไทยเช่นกัน กรณีการขุดค้นที่บ้านพรหมทินใต้ ซึ่งมีชั้นดินอยู่ในช่วงยุคเหล็กเช่นกันก็ไม่พบร่องรอยของการถลุงเหล็ก พบเพียงการถลุงทองแดงเท่านั้น แม้จะอยู่ใกล้กับเขาทับควายแหล่งแร่เหล็กและทองแดงก็ตาม และในการขุดค้นแหล่งโบราณคดีต่างๆ ในภาคกลางก็ไม่ปรากฎว่ามีการพบแหล่งถลุงเหล็กที่ระบุได้ว่าเป็นยุคสมัยเหล็ก เมื่อ ราว ๒,๕๐๐ จนถึง ๑,๕๐๐ ปีมาแล้วโดยประมาณ
โดยพบแต่เหมืองขุดและแหล่งถลุงทองแดงขนาดใหญ่บริเวณรอบเขาวงพระจันทร์ ในจังหวัดลพบุรี โดยระบุว่าการถลุงทองแดงและผลิตโหละทองแดงเป็นวัตถุดิบคือกิจกรรมทางเศรษฐกิจสำคัญของชุมชนในยุคก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายในพื้นที่ภาคกลาง (ธนิก เลิศชาญฤทธ์. เกษตรกรรม หัตถกรรม และพลวัตของสังคมยุคก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายมุมมองจากหลักฐานในภาคกลางของประเทศไทย,๒๕๖๐)
อย่างไรก็ตาม แหล่งแร่เหล็กแบบฮีมาไทต์เป็นชนิดเหล็กออกไซด์หรือแร่เหล็กแดง มีสีเลือดหมู หรือน้ำตาลแก่จนเกือบดำ (Hematite, สูตรเคมีคือ Fe2O3 มีแร่เหล็กผสมอยู่ ๗๐% และออกซิเจน ๓๐%, สีแดง ซึ่งถือว่าเป็นรองเพียงแร่เหล็กแบบแมกนีไทต์ (Magnetite), สูตรทางเคมี Fe₃O₄ หรือแร่แม่เหล็ก มีแร่เหล็กผสมอยู่ ๗๒% มีสีดำ) ตามข้อมูลของกรมทรัพยากรธรณีพบอยู่ทั่วไปในบริเวณที่เกิดหินแปรที่เรียกว่าการแปรสภาพแบบไพศาล [Regional metamorphism]
ในการเกิดแนวเทือกเขาขนาดใหญ่ที่มีการเปลี่ยนแปลงทั้งความดันและอุณหภูมิจนโค้งงอ พบได้ตามแถบจังหวัดลพบุรี นครสวรรค์ เพชรบูรณ์ อุตรดิตถ์ อุทัยธานี ปราจีนบุรี สุโขทัย เชียงใหม่ เลย ชลบุรี ประจวบคีรีขันธ์ นครศรีธรรมราช และสุราษฎร์ธานี ซึ่งบางแห่งมีแร่เหล็กมากพอคุ้มทุนในการทำเหมือง และหลายแห่งมีเพียงเล็กน้อยสำหรับอุตสาหกรรม แต่ในอดีตก็สามารถนำมาใช้เพื่อการถลุงสำหรับสังคมชุมชนแรกเริ่มแบบเกษตรกรรมและในเวลาต่อมาได้
การสำรวจและขุดค้นพบว่าหลายแหล่งระบุได้ว่าน่าจะเป็นการถลุงแร่เหล็กในระยะหลังยุคเหล็กคือในสมัยทวารวดีและสมัยอยุธยาลงมา เช่นที่ บ้านดีลัง อำเภอพัฒนานิคม, นอกเมืองอู่ตะเภา ตำบลหางน้ำสาคร อำเภอสรรพยา จังหวัดชัยนาท ซึ่งอยู่ใกล้กับแหล่งแร่เหล็กที่เรียกว่า ‘เขาแม่เหล็ก’ ที่มีเมืองดงนางเหล็ก เมืองนครน้อย มีแหล่งแร่ที่บ้านหนองโพ และแหล่งแร่ที่นิคมเขาบ่อแก้วมาถลุงที่บ้านเขาทอง ตำบลเขาทอง อำเภอพยุหะคีรี จังหวัดนครสวรรค์ เป็นต้น
ล้วนพบร่องรอยการถลุงเหล็กและโบราณวัตถุที่ทำจากเหล็กเป็นจำนวนมาก แต่นักโบราณคดีก็ยังไม่พบแหล่งถลุงเหล็กในยุคเหล็ก เช่นที่บริเวณลุ่มลพบุรี-ป่าสักแม้ว่าจะมีชุมชนยุคเหล็กจำนวนมากตั้งถิ่นฐานอยู่แต่อย่างใด
.
ติดตามบทความ วิดีโอ และรายการต่างๆ เพิ่มเติมได้ที่
- Official Web : https://siamdesa.org
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2025 Blockdit
