Structure-Function ของระบบ "คลองระบายน้ำ บางบาล - บางไทร"
1. ภาพรวมเชิงระบบ: “เจ้าพระยา 2” ในฐานะ floodway + multi-purpose canal
ข้อเท็จจริงหลัก
ชื่อทางการ: คลองระบายน้ำหลากบางบาล–บางไทร (มักถูกเรียก “เจ้าพระยา 2”)
ความยาว ~22.5 กม. กว้าง 200 ม. (ช่วงทั่วไป) และ 110 ม. ในเขตชุมชน มีถนนบนคันคลองทั้งสองฝั่ง กว้าง 8 ม.
ศักยภาพการระบายน้ำของตัวคลองเอง 1,200 ลบ.ม./วินาที โดยออกแบบให้เพิ่มศักยภาพรวมของ “ระบบเจ้าพระยาช่วงอยุธยา” จาก ~1,200 เป็น ~2,400–2,930 ลบ.ม./วินาที (เมื่อทำงานร่วมกับลำน้ำเดิมและคลองรอง)
มี ประตูระบายน้ำปลายคลอง ขนาดบาน 12.5 × 9.5 ม. จำนวน 4 บาน + ประตูเรือสัญจร ~ 25 × 240 ม.
โครงการยังรวมงาน คันกั้นน้ำรอบพื้นที่โครงการ ~54 กม., สะพานข้าม 11 แห่ง, สถานีสูบน้ำ/ท่อระบายตัดผ่านคลองเดิม ~36 แห่ง, กำแพงป้องกันตลิ่งบริเวณปากคลอง
สถานะ: กำลังก่อสร้างตามสัญญาหลายสัญญากับ ITD, CK ฯลฯ เริ่มอนุมัติปี 2562 เวนคืนปี 2564 ปัจจุบันหลายสัญญามีความคืบหน้าเกิน 50%
Position ในระบบลุ่มน้ำ
จุดรับน้ำ: ตัดน้ำจากแม่น้ำเจ้าพระยา เหนือเกาะเมืองอยุธยา บริเวณอำเภอบางบาล ก่อนน้ำจะบีบคอผ่าน “คอขวดอยุธยา”
แนวคลอง: วางตัวทิศเหนือ–ใต้ ผ่าน พนศ., บางบาล, บางไทร เลี่ยงเกาะเมืองไปทางตะวันตก
จุดคืนสู่เจ้าพระยา: อำเภอบางไทร ตอนล่างก่อนลงสู่อ่างทอง/ปทุม–นนท์ตอนบน
สรุปง่าย ๆ: มันคือ bypass channel ของเจ้าพระยาช่วงอยุธยา ทำหน้าที่เป็น floodway ตัดน้ำหลากออกไปลงท้ายน้ำโดยเลี่ยงเกาะเมืองฯ
2. Structure: “ชิ้นส่วนฮาร์ดแวร์” ของคลองบางบาล–บางไทร
ผมลองจัดเป็นชั้น ๆ แบบ structure–function ครับ
2.1 ระดับ Macro-Structure (River Network Scale)
โครงข่ายหลัก
ต้นทาง : เจ้าพระยาหลัก (main stem)
ช่องทางใหม่ : คลองบางบาล–บางไทร (ความจุออกแบบ 1,200 ลบ.ม./วินาที)
โครงข่ายประกอบ : คลองชลประทาน/คลองระบายเดิม + สถานีสูบ/ท่อดาดสอบเชื่อม 36 แห่ง
คันกั้นน้ำรอบโครงการ : ความยาวรวม ~54 กม. แยกฝั่งใน–ฝั่งนอก
ความหมายเชิงโครงสร้าง
ระบบนี้ไม่ใช่ “คลองเดี่ยว” แต่เป็น flood management system ที่ประกอบด้วย
Main floodway (คลองใหม่)
Ancillary canals (คลองรองตัดผ่าน)
Control lines (คันกันน้ำ, levees)
Re‐injection point (จุดออกสู่เจ้าพระยาอีกครั้ง)
2.2 ระดับ Meso-Structure (Cross Section & Control Works)
คลองหลัก
หน้าตัด trapezoidal ลึกพอรองรับระดับน้ำหลาก, ความกว้างก้นคลอง + ไหล่คลองออกแบบให้ได้ capacity 1,200 ลบ.ม./วินาทีที่ระดับ freeboard ที่กำหนด
ความกว้างผิวน้ำสูงสุด 200 ม. (ช่วงเปิดโล่ง) และ 110 ม. ในช่วงผ่านชุมชนเพื่อลดผลกระทบเวนคืน
ถนนบนคันคลอง 2 ฝั่ง (asphalt) กว้าง 8 ม. ทำหน้าที่ ทั้งเป็น levee + transportation corridor
อาคารควบคุมและประกอบ
ประตูระบายน้ำปลายคลอง: 4 บาน แต่ละบาน 12.5 × 9.5 ม. เป็น high-capacity gated weir คุมการคายลงเจ้าพระยา
ประตูเรือสัญจร: 25 × 240 ม. เป็น navigation lock ให้เรือข้ามระดับระหว่างเจ้าพระยากับคลอง
สะพานรถยนต์ 11 แห่ง: เชื่อมทางข้ามท้องถิ่น/ทางหลวง – เป็นจุดคอขวดเชิงไฮดรอลิกถ้าออกแบบช่องลำน้ำใต้สะพานไม่พอ
สถานีสูบน้ำ/ท่อระบาย (box culverts, siphons ฯลฯ) 36 แห่ง: ทำหน้าที่ interface ระหว่าง คลองใหม่ กับ คลองเดิม ทั้งชลประทานและระบายน้ำในพื้นที่ราบลุ่มเกษตรกรรม
2.3 ระดับ Micro-Structure (Land Use & Parcel Level)
การเวนคืนที่ดินตามพระราชกฤษฎีกา 2564 ครอบคลุม ต.วัดยม, มหาพราหมณ์, สะพานไทย, พระขาว (บางบาล) และ ต.บ้านกลึง, กระแชง, ช้างน้อย, สนามชัย, บางไทร, ราชคราม (บางไทร)
การจัดการแนวเขตเวนคืนด้านหนึ่งติดเจ้าพระยา ด้านหนึ่งติดพื้นที่นา/สวนเกษตร → โครงสร้างจริงจะชนกับ...
พื้นที่เกษตรน้ำท่วมซ้ำซาก
พื้นที่ชุมชนดั้งเดิมริมคลอง/ริมแม่น้ำ
ถนนท้องถิ่น และแนวไฟฟ้า/สาธารณูปโภคเดิม
3. Function: ระบบนี้ “ทำอะไร” ให้ลุ่มน้ำเจ้าพระยา?
ผมแยกหน้าที่หลัก ๆ ตามฟังก์ชันของโครงสร้างครับ
3.1 Flood Management Function (หน้าที่หลัก)
ตัดยอดน้ำหลาก (Flood Peak Shaving)
เพิ่มศักยภาพการระบายน้ำรวมบริเวณอยุธยาจาก ~1,200 → 2,400–2,930 ลบ.ม./วินาที ตามการออกแบบของกรมชลประทานและ สทนช.
ผลที่คาดหวัง:
ลดระดับน้ำหน้าจังหวัดพระนครศรีอยุธยา
ลดช่วงเวลาท่วม (flood duration) และระดับความลึกในทุ่งรับน้ำตอนล่าง (4–8 แสนไร่)
Bypass เกาะเมืองอยุธยา
แนวคลองเลี่ยงเกาะเมืองไปทางตะวันตก → น้ำบางส่วนถูกเบี่ยงออกก่อนถึงคอขวดเกาะเมืองฯ
ลดแรงดันน้ำต่อคันกั้นน้ำรอบเกาะเมือง ลดความเสี่ยง overtopping / breaching ในเขต มรดกโลกและย่านประวัติศาสตร์
เพิ่ม Redundancy และ Flexibility ให้ระบบเจ้าพระยา
จากเดิม rely on main stem เดียว + ทุ่งรับน้ำ → มี alternative pathway
ช่วยให้การบริหารน้ำหลาก เลือกใช้ combination ของ:
การเก็บในเขื่อนเหนือ
การกระจายน้ำเข้าทุ่ง
การปล่อยลงคลอง bypass ไปบางไทร
3.2 Irrigation & Drought Mitigation Function
แม้ใช้คำว่า “คลองระบายน้ำหลาก” แต่ design function ไม่ได้มีเฉพาะน้ำท่วมครับ
กรมชลประทานระบุว่าจะเพิ่ม ศักยภาพน้ำเพื่อเกษตร ~229,138 ไร่ และสำรองน้ำฤดูแล้ง ~15 ล้าน ลบ.ม.
ผ่านกลไก:
ใช้คลองเป็น regulating reservoir แบบต่อเนื่อง (ในฤดูแล้งระดับน้ำต่ำกว่า แต่ยังเก็บบางส่วนในหน้าตัด)
สถานีสูบ/ท่อเชื่อม 36 แห่ง ทำหน้าที่ distribution nodes ส่งน้ำเข้า/ออกพื้นที่เกษตร
Function จริงจะขึ้นกับ operation rule ว่าจะรักษาระดับน้ำในคลองช่วงฤดูแล้งอย่างไร และลำดับความสำคัญการใช้น้ำระหว่าง:
เกษตร
ระบบนิเวศคลองเดิม
การคมนาคมทางน้ำ
3.3 Navigation & Transport Function
ประตูเรือสัญจร 25 × 240 ม. ออกแบบให้เรือผ่านได้ → หมายถึงมองคลองนี้เป็น อีกลำน้ำเดินเรือใหม่ ขนส่งสินค้าหลีกเลี่ยงคอขวดในตัวเมืองอยุธยา
ถนนบนคันคลอง 8 ม. ทั้งสองฝั่ง → ทำหน้าที่เป็น โครงข่ายถนนคู่ขนาน เชื่อมบางบาล–บางไทร และหมู่บ้านสองฝั่งคลอง
หากพัฒนาในอนาคต: มีศักยภาพเป็น coridor logistics + agro-tourism (เรือท่องเที่ยว, จุดชมวิว, ตลาดน้ำ ฯลฯ) ขึ้นกับผังเมืองและ zoning
3.4 Socio-Ecological & Land Use Function (โดยนัย)
ข้อมูลราชการยังไม่พูดเยอะ (หรือผมอาจจะยังหาไม่พบ) แต่ผมมองในเชิง Function ได้ว่า:
คลองกว้าง 200 ม. + คันคลองสูง → เกิด “เส้นแบ่งใหม่” ระหว่าง
พื้นที่รับน้ำ flood-based farming เดิม
พื้นที่หลังคันที่ถูกป้องกันน้ำหลาก
ถ้าออกแบบดี สามารถวาง:
Green buffer / riparian zone ริมคลอง
เส้นทางจักรยาน/ท่องเที่ยว
พื้นที่สวนสาธารณะชุมชนบนคันคลอง
ถ้าออกแบบไม่ดี → เสี่ยงเป็น “โครงสร้างแข็ง” ที่ตัด connectivity ระบบนิเวศ และซ้ำเติมความเหลื่อมล้ำระหว่าง “ในคัน” กับ “นอกคัน”
4. เชื่อมกับกรอบ Structure–Function แบบที่ผมชอบใช้
ผมลองจัดเป็นคู่ Structure → Function ให้เห็น pattern ที่ต่อยอดไปสู่ FBC ครับ
Main Canal (คลอง 22.5 กม., กว้าง 200 ม.)
→ Function: flood bypass, peak shaving, potential storage & conveyance for irrigation, navigation corridor
Flood Control Structures (ประตูระบายน้ำ, คันกั้นน้ำรอบ 54 กม., กำแพงตลิ่ง)
→ Function: regulate flow, protect key urban & cultural zones (Ayutthaya city), redefine floodplain boundaries
Ancillary Nodes (สถานีสูบ, ท่อเชื่อม 36 แห่ง, จุดตัดคลองเดิม)
→ Function: interface ระหว่าง “คลองใหม่ระดับลุ่มน้ำ” กับ “โครงข่ายน้ำระดับตำบล/หมู่บ้าน” → เป็นหัวใจของ cross-scale integration
Transport Structures (สะพาน 11 แห่ง, ถนนบนคันคลอง)
→ Function: maintain/upgrade land transport connectivity, เพิ่ม economic function ให้ corridor
Legal & Land Tenure Structure (เวนคืน, zoning รอบคลอง)
→ Function: กำหนดว่าใครอยู่ “ใน–นอกคัน”, ใครได้รับ protection, ใครต้องเป็น flood recipient, ใครมีสิทธิใช้น้ำจากคลองนี้ในฤดูแล้ง
ถ้าผมจะดึงเข้า FBC:
F1–F2: โครงสร้างหลักระดับลุ่มน้ำ (main floodway + weir)
F3: ระบบชลประทาน/ระบายน้ำเกษตรที่เชื่อมผ่านสถานีสูบ 36 แห่ง
F4: โครงข่ายคมนาคมบนคันคลอง +ศักยภาพ cluster เมือง/การค้าใหม่
F5–F6: ชุมชนริมคลอง ชุมชนท้ายคลอง/ทุ่งรับน้ำ ที่โดนจัดสรรบทบาทใหม่ในระบบ
5. ประเด็นวิชาการที่ “น่าขุดต่อ” สำหรับผู้สนใจ
ผมขอสรุปหัวข้อที่อาจจะต่อยอดในเชิง research / policy:
Hydraulic Performance & Reliability
Model การตัดยอดน้ำหลาก: ถ้าปล่อย 1,200 ลบ.ม./วินาทีลงคลองนี้จริง ระดับน้ำหัว–ท้ายจะเป็นอย่างไร? ต้องเทียบหลาย scenario (เขื่อนเหนือ, ทุ่งรับน้ำ)
ความเสี่ยงที่ “คลองเอง” จะกลายเป็นคอขวด (เช่น จุดตัดสะพาน, จุดบรรจบปลายคลองกับเจ้าพระยา)
Redistribution of Risk & Benefit
ใครได้ประโยชน์จากการป้องกันน้ำ (ในคัน, รอบเกาะเมือง, ท้ายน้ำ)
ใครต้องรับน้ำแทน (ทุ่งนารับน้ำ, พื้นที่ท้ายคลอง, ชุมชนบางส่วน)
เชื่อมกับกรอบ flood risk equity / just flood management
Operation Rules & Multi-Season Function
วิธีบริหารระดับน้ำในคลองตลอดปี (ไม่ใช่เฉพาะหน้าฝน) → ส่งผลต่อ irrigation reliability, groundwater recharge, water quality
จะใช้คลองเป็น environmental flow corridor ให้ระบบนิเวศริมคลอง/คลองรองอย่างไร
Governance & Cross-Agency Integration
บทบาท สทนช, ชป, ท้องถิ่น, อปท., องค์กรชุมชน ในการกำหนด rule การใช้น้ำ/การเปิด–ปิดประตู
พื้นที่ที่โดนเวนคืน/ได้รับผลกระทบควรมีส่วนร่วมใน design & operation แค่ไหน → เชื่อมกรอบ SEA + FBC ที่ใช้กับลุ่มน้ำอื่น
ดูเพิ่มเติมในซีรีส์
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2025 Blockdit
