วาบิ-ซาบิ ความงามของความไม่สมบูรณ์
Blockdit Originals ซีรีส์บทความพิเศษ
สตีฟ จ๊อบส์ ไปเยือนสวนหินแห่งวัดเรียวอันจิที่เกียวโตหลายครั้ง ภาพเขายืนมองดูสวนหินแห่งนี้เป็นภาพประหลาดและขัดแย้ง มันเป็นการตัดกันของโลกตะวันตกกับตะวันออก โลกหนึ่งแสวงหาความสมบูรณ์แบบ อีกโลกหนึ่งหนีจากความสมบูรณ์แบบ
ตลอดชีวิต สตีฟ จ๊อบส์ ทำงานโดยคาดหวังความสมบูรณ์แบบ แต่สวนหินแห่งนี้กลับสอนเรื่องตรงข้าม
ก้อนหินในสวนวัดเรียวอันจิมี 15 ก้อน แต่ออกแบบให้เราไม่สามารถมองเห็นหินทั้ง 15 ก้อนพร้อมกัน ไม่ว่ามองจากมุมไหน คำอธิบายคือในวัฒนธรรมญี่ปุ่น เลข 15 หมายถึงความสมบูรณ์แบบ ผู้ชายที่อายุ 15 เป็นผู้ใหญ่แล้ว คืนจันทร์เต็มดวงก็เป็นวันขึ้น 15 ค่ำ
เหตุที่ออกแบบให้ไม่เห็นหินทีเดียว 15 ก้อนก็เพราะคนจัดสวนเชื่อว่างานไม่มีวันสมบูรณ์
ไม่มีอะไรในโลกที่สมบูรณ์แบบ
นี่ก็คือวาบิ-ซาบิ (侘寂) แนวคิดที่ทางตะวันตกอาจเห็นว่าประหลาด แต่มันเป็นวิธีมองโลกและชีวิตที่ลึกซึ้ง และสะท้อนปรัชญาเซนอย่างชัดเจน
ตั้งแต่อารยธรรมกรีกถือกำเนิดในโลกตะวันตก มันเน้นเรื่องความสมบูรณ์แบบ สัดส่วนอาคาร เสา ต้องลงตัวสวยงาม พวกเขาคิดค้นสัดส่วนทางคณิตศาสตร์ที่เรียกว่า Golden Section หรือบางทีเรียก divine proportion แปลว่าสัดส่วนศักดิ์สิทธิ์ คือสัดส่วนที่งามสมบูรณ์ที่สุดในจักรวาล
วิธีคิดแบบนี้สืบทอดมาในโลกตะวันตกจนถึงปัจจุบัน กลายเป็นค่านิยมและมาตรวัดคุณค่าเรื่องต่างๆ โลกวันนี้เน้นและปลูกฝังคนว่า เราต้องแสวงหาความสมบูรณ์แบบ “In search of perfection” กลายเป็นคาถาศักดิ์สิทธิ์
โฆษณาและค่านิยมบอกเราว่า เราต้องมีเรือนร่างที่เพอร์เฟ็คท์ เส้นผมเพอร์เฟ็คท์ คิ้วเพอร์เฟ็คท์ ผิวขาวเพอร์เฟ็คท์ ตาสองชั้นเพอร์เฟ็คท์ ฯลฯ ไม่ว่าจะต้องจ่ายราคา (ทั้งในรูปเงิน การออกแรง และการเจ็บตัว) แค่ไหน เพื่อให้คนอื่นยอมรับเรา
Golden Section
คนบางคนถือคติก่อนออกจากบ้าน เสื้อผ้า-หน้า-ผมต้องเป๊ะ! ยอมเจ็บตัวทำหน้า ผ่าตัดโน่นนี่ เพื่อให้เพอร์เฟ็คท์ เมื่ออายุมากก็ต้องปิดบังส่วนที่หย่อนยาน เพราะยอมรับความเปลี่ยนแปลงของสังขารไม่ได้ คนบางคนไม่ยอมแก่ทางกายภาพ ดิ้นรนทุกทาง จนมันกลายเป็นบ่วงรัดเรา
แต่การใช้ชีวิตเพอร์เฟ็คท์แบบนี้ทำได้ยาก และไม่ค่อยเป็นธรรมชาติ การแสวงหาความสมบูรณ์แบบอาจทำไม่ได้ และอาจจะเขลาที่จะทำ เพราะมันไม่ยั่งยืน มันมีความเปลี่ยนแปลงตลอดเวลา
ไม่ใช่พวกกรีกโบราณทุกคนเห็นด้วย เพลโตบอกว่าความสมบูรณ์แบบไม่อาจดำรงอยู่ในโลกทางกายภาพ ความสมบูรณ์แบบเกิดขึ้นได้เฉพาะในขอบเขตของความคิดเท่านั้น
เราหนีไม่พ้นความเปลี่ยนแปลง
คำถามที่น่าสนใจกว่าคือ ธรรมชาติมีความสมบูรณ์แบบหรือไม่
ปราชญ์ญี่ปุ่นโบราณเชื่อว่าไม่มี ‘perfection’ น่าจะเป็นประดิษฐกรรมของมนุษย์
วิถีโลกเคลื่อนไปอย่างนั้นเอง วิวัฒนาการทำงานของมันไปเรื่อยๆ ไม่หยุดหย่อน ธรรมชาติไม่เคยบอกว่านี่คือความงามที่สมบูรณ์ นี่คือสัดส่วนที่เพอร์เฟ็กท์ มันยังวิวัฒนาการต่อไปเรื่อยๆ
เราเองต่างหากเป็นคนติดป้าย ‘perfection’
เราวัดค่าความประณีตสมบูรณ์ได้ถึงจุดไหน สมมุติว่าเรามองดูประติมากรรมชิ้นหนึ่ง เช่น รูปเดวิดของไมเคิลแองเจโล สัดส่วนงดงาม สมบูรณ์ยิ่ง ผิวหินอ่อนถูกสลักเสลาจนเนียน แต่หากเราส่องมันลึกลงไปด้วยกล้องจุลทัศน์ลงไปเรื่อยๆ เราจะพบความหยาบ รอยแตกที่มองด้วยตาเปล่าไม่เห็น
มีความหยาบ ความไม่สมบูรณ์ซ่อนอยู่ในความสมบูรณ์
ไม่มีอะไรในโลกที่สมบูรณ์พร้อม หรือไร้ตำหนิ มันเป็นธรรมชาติของสรรพสิ่ง
ดังนั้นเราอาจไม่มีทางทำให้งานจบสมบูรณ์ มันยังสามารถไปต่อได้เสมอ จุดสมบูรณ์อยู่ตรงไหน?
หนังดีทุกเรื่องมีจุดตำหนิ แต่ถ้าภาพรวมมันดี เราก็บอกว่ามันเป็นหนังดี โดยไม่ต้องเพอร์เฟ็กท์ทุกจุด
ปราชญ์ญี่ปุ่นโบราณเห็นว่าในเมื่อมันไม่มีความสมบูรณ์ในธรรมชาติ ทำไมเราต้องแสวงหาความงามของความสมบูรณ์ด้วยเล่า? อยู่กับสิ่งที่มีไม่ดีกว่าหรือ? มิใช่ความงามหรือ?
นี่ก็คือความคิดที่แฝงในหิน 15 ก้อนที่วัดเรียวอันจิ
วาบิ-ซาบิ
ความงามของความไม่จีรัง ความไม่สมบูรณ์
เดิมคำว่าวาบิ-ซาบิมีความหมายในเชิงลบ แต่ต่อมามันพัฒนาเป็นด้านบวก ส่วนหนึ่งเพราะแนวคิดทางพุทธที่สอนให้เข้าใจสัจธรรมของความเปลี่ยนแปลงและความไม่จีรัง
คำว่า วาบิ (侘) เดิมหมายถึงความหดหู่เดียวดายในการอยู่ในธรรมชาติ ห่างจากผู้คน แต่ต่อมาในศตวรรษ 14 สองคำนี้ก็เริ่มมีความหมายดีขึ้น ความหมายเปลี่ยนไปทางของความเศร้าอมสุขของการอยู่สันโดษคนเดียว
ส่วนคำว่า ซาบิ (寂) เดิมหมายถึงเหี่ยวแห้ง เสื่อมสลาย กลายเป็นความหมายนัยใหม่ว่า การมีอายุ ความเสื่อมทางกายภาพ เป็นสัญลักษณ์ของเวลา และคุณค่าของการผ่านเวลา
วิถีเซนมองว่าธรรมชาติคือการเปลี่ยนแปลง เป็นวงจร ไม่มีความสมบูรณ์และความไม่สมบูรณ์ มันเป็นเช่นนั้นเอง การเข้าใจว่าโลกว่างเปล่าและไม่สมบูรณ์ เป็นประตูสู่ซาโตริ นี่ก็คือวิธีคิดแบบพุทธในเรื่องอนิจจังและความไม่เที่ยงอย่างเป็นรูปธรรม
เซนยอมรับว่าโลกเป็นอย่างนั้นเอง ทั้งส่วนสมบูรณ์และไม่สมบูรณ์เกี่ยวร้อยกันและกัน หรือพูดใหม่ได้ว่า โลกไม่มีทั้งความสมบูรณและความไม่สมบูรณ์ เซนจึงเป็นรากฐานของวาบิ-ซาบิ และมันกลายเป็นรากคุณค่าความงามของญี่ปุ่น
วาบิ-ซาบิ เป็นมุมมองเกี่ยวกับการยอมรับการดำรงอยู่สั้นๆ เช่น ดอกไม้มีอายุไม่กี่วัน ความไม่สมบูรณ์ ความไม่ถาวรของธรรมชาติ แต่อะไรที่มีอายุ มีการเลื่อนผ่านของเวลา ก็มีความงามได้
วาบิ-ซาบิเห็นว่าความงามมาจากการยอมรับว่าไม่มีอะไรถาวร ไม่มีอะไรสำเร็จเรียบร้อย ไม่มีอะไรสมบูรณ์
ทำไมเราต้องใช้ชามสวยงามสมมาตรสมบูรณ์? เราใช้ชามผิวหยาบ สัดส่วนไม่สมมาตรไม่ได้หรือ? มันทำให้กินข้าวไม่อร่อยหรือ? เรากำลังเน้นที่เปลือกนอกหรือเนื้อในกันแน่? บางทีชามหยาบก็มีความงามได้ เพียงแต่เป็นความงามอีกแบบหนึ่ง และอาจลึกกว่าความงามที่สมบูรณ์ เพราะมันแฝงปรัชญาชีวิตในความไม่สมบูรณ์ มันทำให้เข้าใจแก่นของธรรมชาติ การเปลี่ยนแปลง ความไม่แน่นอน
สิ่งที่เราพบเห็นในงานศิลปะของวาบิ-ซาบิ เช่น ความไม่สมดุล ความหยาบ ความเรียบง่าย ความน้อยที่สุด ใช้วัตถุตามธรรมชาติโดยไม่เสแสร้งปั้นแต่ง
วาบิ-ซาบิจึงเป็นมากกว่าแค่ความไม่สมบูรณ์ แต่เป็นปรัชญาชีวิตด้วย มันเป็นหลักในศิลปะญี่ปุ่น หลักธรรม นอกจากนี้มันยังเป็นส่วนหนึ่งของพิธีชงชา งานศิลปะ แม้แต่บทกวี
บทกวีไฮกุมากมายมีกลิ่นของวาบิ-ซาบิ ถ่ายทอดภาพธรรมชาติที่แท้จริง เช่น ต้นไม้ไร้ใบ ทางคดเคี้ยวขรุขระไม่สมบูรณ์ ใบไม้ร่วงปกคลุมทาง เหล่านี้คือความงาม
ยกตัวอย่าง เช่น
จิ้งหรีด ส่งเสียงร้องสดใส
ไม่มีใครคิด
เจ้าตายเร็วเพียงใด
(มัตสึโอะ บะโช 松尾 芭蕉)
สระเก่า
กบกระโดดลงไป
เสียงจ๋อมของน้ำ
(มัตสึโอะ บะโช 松尾 芭蕉)
ป่าหนาว
เสียงลมกรีดร้อง
ไม่มีใบไม้ให้พัดปลิว
(นัตสึมิ โซเซกิ 夏目 漱石)
ถ้วยวาบิ-ซาบิ ที่ 'ไม่สมบูรณ์'
บางครั้งวาบิ-ซาบิก็เกิดมาจากขอบเขตจำกัดของสิ่งหนึ่ง ไปได้แค่นั้น เช่น อายุของดอกไม้ ลานพื้นไม่ขนานกับพื้นร้อยเปอร์เซ็นต์ แต่ลาดเอียงเพื่อให้น้ำไหล มันเป็นขีดจำกัดของแต่ละสิ่ง
แต่เราก็สามารถมองขีดจำกัดเป็นความงามได้
ดอกไม้มีอายุไม่กี่วัน ก็ร่วงโรย เพราะมันเป็นขีดจำกัดของธรรมชาติของมันอย่างนั้น
ถ้วยที่มีทรวดทรงไม่สม่ำเสมอเพราะดินที่ปั้นมันทำงานได้แค่นั้น ถ้วยมีความหยาบ เพราะไฟที่ใช้เผาอ่อนเท่านั้น แผ่นเหล็กมีสนิมเพราะมันเป็นธรรมชาติของเหล็กที่ต้องขึ้นสนิม สนิมจึงไม่ใช่ของน่าเกลียด เช่นที่คนแก่มีผมขาว ผมขาวไม่ใช่ของน่าเกลียดที่ต้องปิดบังหรือละอาย
ใบไม้ร่วงก็งามได้ในมุมมองของวาบิ-ซาบิ
ชาวญี่ปุ่นคนหนึ่งเคยบอกผมนานมาแล้วว่า คนญี่ปุ่นชอบชมดูดอกซากุระ เหตุผลหนึ่งเพราะมันสะท้อนปรัชญาชีวิต ซากุระบานโดยไม่บอกล่วงหน้า และมันเบ่งบานในช่วงเวลาสั้นๆ เหมือนดาวตกที่เจิดจรัสแค่พริบตา ก็ลาลับ
นี่คือความไม่แน่นอน ไม่จีรังของธรรมชาติ
เมื่อเข้าใจ ก็มีความสงบทางจิต
ความเรียบง่ายคือความงาม ความน้อยคือความงาม ความไม่ยั่งยืนคือความงาม
มนุษย์เราล้วนไม่สมบูรณ์ เราต่างมีข้อจำกัดและจุดตำหนิ
ถ้าเรารับปรัชญาวาบิ-ซาบิ เราก็ไม่ต้องวิ่งตามกระแสเพอร์เฟ็คท์ไปเสียทุกเรื่อง
ดังนั้นถ้ามองด้วยหัวใจ ใบไม้ร่วงบนพื้นก็งามได้ คนแก่ร่างกายเสื่อม ก็สามารถงดงาม และเมื่อเรามีสายตาที่สัมผัสและซาบซึ้งกับความงามที่ไม่เสแสร้งหรือปรุงแต่ง หัวใจเราจะอ่อนโยนขึ้น จิตสงบขึ้น มีความสุขง่ายขึ้น
และนั่นมิใช่ความงามของชีวิตดอกหรือ?
- 220
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2024 Blockdit
