ความเชื่อเรื่องศาสนาฝังในยีนจริงหรือ?
Blockdit Originals ซีรีส์บทความพิเศษ
อลิซาเบธกับแคโรไลน์เป็นฝาแฝดเหมือนชาวอังกฤษ พ่อเป็นพวก atheist* แม่เป็น agnostic* พื้นฐานครอบครัวนี้ไม่เชื่อเรื่องพระเจ้า
(* atheist คือผู้ที่เชื่อว่าพระเจ้าและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ไม่มีอยู่จริง ส่วน agnostic คือคนที่มองว่าพระเจ้าหรือผู้สร้างเป็นเรื่องที่เรายังไม่รู้และอาจไม่สามารถรู้ได้)
เมื่อเข้าโรงเรียนประถม เด็กทั้งสองสนใจในคริสตศาสนา ได้รับการแบ็พไทซ์ และสวดมนต์สม่ำเสมอ ทำให้พ่อแม่ประหลาดใจและไม่ค่อยชอบใจนัก
อะไรทำให้เด็กซึ่งเติบโตในครอบครัวที่ไม่สนใจศาสนาและไม่เชื่อเรื่องพระเจ้า หันไปสนใจศาสนาและเชื่อเรื่องพระเจ้า?
ก็มีคนตั้งทฤษฎีว่า เป็นไปได้ไหมที่มันเป็นผลจากยีน ทำให้คนบางคนเข้าถึงเรื่องทางจิตวิญญาณง่ายกว่า? เป็นไปได้ไหมว่าความเชื่อมโยงกับศาสนาหรือเรื่องจิตวิญญาณถูกกำหนดมาก่อนทางพันธุกรรม?
เรียกมันว่ายีนศาสนาหรือยีนพระเจ้า (The God gene)
ฟังดูเหลวไหล แต่อย่าเพิ่งตัดสินว่ามันเหลวไหล
ผมรู้จักคนสองประเภท คนที่ไม่เชื่อเรื่องศาสนาและลัทธิต่างๆ เลย กับคนที่คลั่งไคล้ศาสนา
ผมก็รู้จักคนที่งมงายศาสนาและเรื่องทางจิตวิญญาณระดับที่ไม่ยอมเปิดรับข้อถกอื่นๆ โดยสิ้นเชิง คุยเรื่องนี้กันเมื่อไร ก็ทะเลาะกันเมื่อนั้น
อะไรทำให้คนสองคนแตกต่างกันขนาดนี้? อะไรทำให้คนคนหนึ่งสนใจเรื่องจิตวิญญาณระดับคลั่งไคล้ อีกคนหนึ่งไม่สนใจเลย?
เมื่อดาราศาสตร์และจักรวาลวิทยาก้าวหน้าขึ้น เราค้นพบข้อมูลมากขึ้นกว่าคนในหลายศตวรรษก่อน เรารู้เรื่องกำเนิดจักรวาล อายุของจักรวาล ซึ่งชี้ไปในทิศทางว่า จักรวาลมิได้ถูกสร้างมาในเวลาหกพันกว่าปีตามคัมภีร์ไบเบิล และอาจไม่มีพื้นที่ให้พระเจ้าหรือผู้สร้าง จึงไม่แปลกที่นักวิทยาศาสตร์และนักจักรวาลวิทยาจำนวนมากไม่เชื่อเรื่องพระเจ้า กระนั้นก็มีนักวิทยาศาสตร์จำนวนไม่น้อยเชื่อเรื่องพระเจ้าควบคู่กับเชื่อหลักฐานทางวิทยาศาสตร์ ทั้งที่สองเรื่องนี้ขัดแย้งกัน
ทฤษฎี The God gene เสนอว่าความศรัทธาทางจิตวิญญาณของมนุษย์เราได้รับอิทธิพลมาจากยีนที่เรียกว่า Vesicular MonoAmine Transporter 2 (VMAT2) ทำให้คนที่มียีนนี้มักเข้าหาความเชื่อความศรัทธาทางจิตวิญญาณหรือศาสนาง่ายกว่าคนไม่มี
ผู้เสนอไอเดียนี้เป็นนักพันธุกรรมศาสตร์มีชื่อ ดีน ฮาเมอร์ เขียนในหนังสือเรื่อง The God Gene: How Faith is Hardwired into our Genes
ทฤษฎีนี้เห็นว่า ความโน้มเอียงเข้าหาเรื่องจิตวิญญาณน่าจะเป็นพันธุกรรม หรืออย่างน้อยพันธุกรรมก็มีส่วนอยู่บ้าง
VMAT2 มีบทบาทจัดการระดับสารเคมีในสมอง เช่น เซโรโทนิน โดพามีน นอเรพีเนฟรีน ทำให้เกิดความรู้สึก 'เหนือโลก' คล้ายเชื่อมกับอำนาจพิเศษ เช่น การสัมผัสความคงอยู่ของพระเจ้า หรือความรู้สึกของการเชื่อมกับจักรวาลอันยิ่งใหญ่
ฮาเมอร์เรียกความสามารถที่จะมองเห็นพ้นตัวเองนี้ว่า self-transcendence ซึ่งเป็นแนวคิดที่ริเริ่มโดยนักจิตวิทยา รอเบิร์ต โคลนินเจอร์
เอาละ ก่อนที่จะตัดสินใจว่ายีนแห่งความเชื่อทางจิตวิญญาณเป็นเรื่องเหลวไหล เราควรมองดูเส้นทางวิวัฒนาการของเรา มนุษย์โฮโม ซาเปียนส์ มีจุดกำเนิดที่แอฟริการาวสองแสนปีก่อน ราวหกหมื่นปีก่อนก็เริ่มอพยพออกจากแอฟริกา กระจายไปทั่วโลก เมื่อไปถึงดินแดนหนาวเหน็บ ผิวกายก็เปลี่ยนจากสีเข้มเป็นขาวขึ้น นัยน์ตาเปลี่ยนจากสีดำเป็นสีฟ้า ผมสีทอง ฯลฯ ผ่านไประยะหนึ่ง สีผิวสีนัยน์ตา สีผม ก็ถูกบันทึกไว้ในยีน
ในระยะเวลาหกหมื่นปี เราสามารถสร้างยีนใหม่ๆ ซึ่งเป็นผลจากสิ่งแวดล้อมขึ้นมาได้
ในทางวิวัฒนาการ ดูเหมือนว่าพฤติกรรมอะไรที่กระทำต่อเนื่องรุ่นแล้วรุ่นเล่า จะฝังลงในระดับยีน
บางทีความเชื่อเรื่องจิตวิญญาณก็เป็นเช่นนี้ ในสมัยโบราณ ศาสนาหรือความเชื่อด้านจิตวิญญาณอาจทำหน้าที่เป็นกฎหมายหรือรัฐบาลกลายๆ มันเชื่อมคนเข้าด้วยกัน ผ่านไปนานๆ ก็อาจสลักในยีน
เรารู้ว่าพันธุกรรมของสิ่งมีชีวิตมักมีเหตุผลและหน้าที่ใช้สอย ทฤษฎี The God Gene เสนอว่าความเชื่อมโยงกับจิตวิญญาณน่าจะมีประโยชน์ต่อวิวัฒนาการของมนุษย์ ทำให้สายพันธุ์มนุษย์อยู่รอดดีขึ้น
อย่างไร?
การเชื่อมกับด้านจิตวิญญาณน่าจะทำให้คนมองโลกด้านบวก มีเป้าหมาย ทำให้ใช้ชีวิตดีขึ้น และอยู่รอดได้ดีขึ้น
อย่างไรก็ตาม นักเขียนแนววิทยาศาสตร์ที่มีชื่อ คาร์ล ซิมเมอร์ เห็นต่าง เขากล่าวว่าหลักฐานน้อยไป
คนในวงการศาสนาก็ไม่ค่อยให้ความสนใจและไม่เชื่อทฤษฎียีนศาสนา หลายคนในคริสตจักรเห็นว่า ความเชื่อในศาสนาเกี่ยวข้องกับสภาพแวดล้อม สังคม ค่านิยม ขนบธรรมเนียม ไม่ใช่ยีน
ฮาเมอร์แย้งกลับว่า หากยีนพระเจ้านี้เป็นจริง ก็มิได้ชี้ว่าไม่มีพระเจ้าแต่อย่างใด ทฤษฎีของเขาเพียงถามว่ามียีนพระเจ้าไหม ไม่ได้เกี่ยวกับประเด็นมีพระเจ้าไหม
แต่ไหนแต่ไรมา นักวิทยาศาสตร์เชื่อว่าพฤติกรรมทางศาสนาเป็นผลจากการเลี้ยงดูหรือสิ่งแวดล้อม หรือสังคม เด็กๆ มักมีความเชื่อตามพ่อแม่ (แต่อาจเปลี่ยนไปเมื่อโตเป็นผู้ใหญ่) แต่การวิจัยในยุคหลัง โดยเฉพาะจากการวิจัยฝาแฝดที่แยกไปอยู่คนละสิ่งแวดล้อม พบว่ายีนมีส่วนกำหนดเรื่องศาสนาถึง 40 เปอร์เซ็นต์
การวิจัยอีกชิ้นหนึ่งกระทำที่รัฐมินเนโซตา สหรัฐฯ สุ่มตัวอย่างฝาแฝดเหมือน 169 คู่ ฝาแฝดธรรมดา 104 คู่ กลุ่มตัวอย่างต้องตอบคำถามเกี่ยวกับพฤติกรรมทางศาสนา ความเชื่อ ฯลฯ
งานวิจัยชิ้นนี้พบว่า ฝาแฝดทั้งหมดเมื่อเป็นเด็กมักจะเชื่อเหมือนกันทั้งครอบครัว ทว่าเมื่อโตเป็นผู้ใหญ่ มีแต่ฝาแฝดเหมือนที่เชื่อเหมือนกัน ส่วนฝาแฝดธรรมดาสองในสามเท่านั้นที่ยังเชื่อเหมือนกัน
การวิจัยทำนองเดียวกันทั่วโลก เช่น อังกฤษ เนเธอร์แลนด์ ออสเตรเลีย ให้ผลลัพธ์คล้ายกัน นั่นคือมีแนวโน้มว่าพันธุกรรมมีผลต่อความศรัทธาทางศาสนา
นักวิจัยอีกสองคนศึกษาลึกขึ้น คือทีมนักวิชาการชาวอังกฤษ นิค มาร์ติน กับ ลินดอน อีฟส์ ศึกษาวิจัยฝาแฝดเช่นกัน ผลวิจัยชิ้นนี้บอกว่าราว 40 เปอร์เซ็นต์ของความเชื่อมโยงกับจิตวิญญาณดูเหมือนเกี่ยวข้องกับยีน แต่ไม่มีหลักฐานว่าความเชื่อศาสนาแต่ละค่ายเกี่ยวกับยีน ดูเหมือนจะเกี่ยวกับวัฒนธรรมมากกว่า
พูดง่ายๆ คือ จิตวิญญาณเป็นเรื่องพันธุกรรม ส่วน 'ยี่ห้อ' หรือ 'ค่าย' ของศาสนาเป็นเรื่องวัฒนธรรม ขนบธรรมเนียมประเพณี
หลักฐาน?
ก็ต้องกลับมาที่กรณีของอลิซาเบธกับแคโรไลน์
หลังจากพ่อแม่แยกทางกัน เด็กทั้งสองก็ดำเนินชีวิตไปตามปกติ แต่ค่อยๆ ลดความสนใจเรื่องศาสนาและการสวดมนต์
เมื่อเข้ามหาวิทยาลัย ทั้งสองก็ไปเรียนที่คนละมหาวิทยาลัย แคโรไลน์ค้นพบตัวเองว่าเธอศรัทธาในศาสนาคริสต์ เข้าร่วมกลุ่มในโบสถ์ อลิซาเบธกลับสนใจศรัทธาในอิสลาม ทั้งที่ความจริงเธอเริ่มต้นด้วยการต่อต้านอิสลาม จึงพยายามค้นหาทางล้มความเชื่อนี้โดยอ่านคัมภีร์กุรอ่าน ปรากฏว่าเธอกลับสนใจอิสลามขึ้นมา
ทั้งสองแต่งงานมีครอบครัว แคโรไลน์แต่งงานกับคนอังกฤษ อลิซาเบธแต่งงานกับชาวปากีสถานมุสลิม
ตัวอย่างนี้ชี้ว่าหากยีนศาสนามีจริง ยีนก็เพียงผลักดันใครคนหนึ่งให้เข้าหาเรื่องจิตวิญญาณ แต่ไม่สามารถกำหนด 'ยี่ห้อ' หรือ 'ค่าย' ของศาสนาหรือความเชื่อ เหมือนความรู้สึกหนาวผลักดันให้เราสวมเสื้อผ้า ส่วนจะสวมแฟชั่นแบบไหน ก็แล้วแต่ท้องถิ่น
ฟรานส์ เดอ วาล นักวิทยาศาสตร์ผู้เชี่ยวชาญเรื่องลิงโบโนโบ กล่าวว่า ในเมื่อข้อเท็จจริงชี้ว่าสังคมทั้งหมดในโลกล้วนมีศาสนา ตามหลักวิวัฒนาการ ศาสนาก็ต้องมีประโยชน์ทางสังคมอะไรสักอย่าง
ก่อนอื่นเราต้องตกลงกันว่า อะไรคือศาสนา
ในหนังสือเรื่อง The Bonobo and the Atheist ฟรานส์ เดอ วาล เขียนว่าศาสนาน่าจะเป็น "ความเคารพร่วมกันต่อสิ่งเหนือธรรมชาติ สิ่งศักดิ์สิทธิ์ จิตวิญญาณ รวมทั้งสัญลักษณ์ พิธีกรรม และการบูชาที่เกี่ยวข้อง"
ฟังดูเป็นวิชาการไปนิด แต่ความหมายคือศาสนาเป็นเรื่องจิตวิญญาณของสังคม
หากไม่มีสังคม ก็ไม่จำเป็นต้องมีศาสนา
หากในโลกนี้มีเราเพียงคนเดียว เราก็ไม่ต้องมีศาสนา ไม่ต้องมีศีลธรรม เพราะเราคนเดียวทำ 'บาป' ไม่ได้
เมื่อดูจากหลักฐานด้านต่างๆ ดูเหมือนว่าวิวัฒนาการไม่ได้ตั้งเป้าเจาะจงให้เกิดศาสนา แต่ศาสนาเป็น by-product (ผลพลอยได้) ของกระบวนการวิวัฒนาการ ที่อาจช่วยแก้ปัญหาบางอย่างของคนในกลุ่มสังคม
คำถามต่อมาคือมนุษย์โบราณเริ่มมีความเชื่อเรื่องจิตวิญญาณขึ้นมาได้อย่างไร?
จอนาธาน เทอร์เนอร์ ศาสตราจารย์ด้านสังคมศาสตร์ เชื่อว่าความรู้สึกบางอย่างของมนุษย์มีผลต่อการกำเนิดและพัฒนาศาสนา
ถ้าจะเข้าใจบทบาทหน้าที่ของศาสนาดีขึ้น ก็ควรต้องเข้าใจความรู้สึกพื้นฐานของมนุษย์ก่อน
มนุษย์เรามีความรู้สึกหลักสี่ชนิดคือ ความก้าวร้าว ความกลัว ความเศร้า และความสุข
สามอย่างแรกเป็นความรู้สึกด้านลบ
เทอร์เนอร์ชี้ว่า บางทีตามหลักการคัดเลือกตามธรรมชาติ (Natural Selection) ธรรมชาติต้องสร้างความรู้สึกบวกอีกชนิดหนึ่งเพื่อคานกับด้านลบ
เขาเสนอความคิดเรื่อง First-order and Second-order Elaborations ว่าด้วยอารมณ์ความรู้สึกเกิดจากการผสมของอารมณ์ความรู้สึกพื้นฐาน
ในระดับแรก ความรู้สึกหลายอย่างเกิดมาจากการผสมความรู้สึกหลัก ยกตัวอย่าง เช่น ความอาฆาตแค้นเกิดจากส่วนผสมระหว่างความสุขกับความกลัว
ความหึงหวงเป็นผลการการผสมความโกรธกับความกลัว
ความเคารพยำเกรงซึ่งเป็นองค์ประกอบสำคัญของศาสนา เป็นส่วนผสมของความกลัวกับความสุข
ในระดับที่สองซึ่งซับซ้อนขึ้น ปรากฏในวิวัฒนาการของ โฮโม อีเร็คตัส (1.8 ล้านปีก่อน) และ โฮโม ซาเปียนส์ (สองแสนปีก่อน) ยกตัวอย่าง เช่น ความรู้สึกผิดกับความละอายเป็นความรู้สึกที่สำคัญต่อการพัฒนาศาสนา เป็นส่วนผสมของความเศร้า ความกลัว และความโกรธ
มองในมุมนี้ ศาสนาก็อาจจัดเป็น 'ความรู้สึก' อย่างหนึ่ง
การที่มนุษย์อยู่เป็นกลุ่ม ก็จำเป็นต้องพัฒนากลไกบางอย่างให้เอาตัวรอดได้ทั้งสายพันธุ์
เมื่อมนุษย์ย้ายออกจากป่ามาสู่ทุ่งกว้าง เดินสองขา ในทุ่งกว้าง การยืนมีประโยชน์มากกว่าเพราะมองเห็นศัตรูแต่ไกล การเชื่อมสัมพันธ์กับสังคมช่วยให้ทั้งกลุ่มรอดชีวิตได้สูงกว่า
ก็คือหน้าที่ของ empathy หรือการเอาใจเขามาใส่ใจเรา
empathy ที่ชัดเจนเป็นรูปธรรมอย่างหนึ่งคือการแบ่งอาหารกัน อีกอย่างหนึ่งคือการดูแลคนเจ็บ
การแบ่งอาหารกันเป็นการเกื้อกูลกัน ทำให้เกิดสายสัมพันธ์ที่จะช่วยเหลือกันฟันฝ่าอันตรายจากสัตว์ป่า และอื่นๆ นี่ก็จัดว่าเป็นกิจกรรมที่เกี่ยวข้องกับจิตวิญญาณ
ในความคิดของ ฟรานส์ เดอ วาล empathy ไม่ได้เริ่มต้นในหัว มันเริ่มต้นในร่างกายของเรา มันเกิดขึ้นเมื่อมนุษย์คนหนึ่งวิ่งขณะที่คนอื่นวิ่ง หัวเราะเมื่อคนอื่นหัวเราะ ร้องไห้เมื่อคนอื่นร้องไห้ หาวเมื่อคนอื่นหาว
มันคือการประสานด้วยกัน ทำให้เกิดการเอาใจเขามาใส่ใจเรา empathy ทำให้เราสนใจกันและกัน
เขาเขียนว่า empathy เป็นองค์ประกอบกลางของศีลธรรม ปราศจาก empathy มนุษย์ก็ไม่มีระบบศีลธรรรมและศาสนา
นักสังคมวิทยาหลายคนก็เห็นด้วยว่า การแชร์สิ่งของกันเป็นการเชื่อม 'ศีลธรรม' ในสังคม หรืออาจเป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้เกิดศีลธรรม
ระบบศีลธรรมอาจเป็นเครื่องมือทำให้เราอยู่ด้วยกันดีขึ้น และระบบศีลธรรมก็เป็นองค์ประกอบสำคัญของศาสนา ไม่ว่าจะเป็นศาสนาแนวเทวนิยมหรืออเทวนิยม
ศาสนามีความเกี่ยวข้องกับความเป็นสังคม ความรู้สึกร่วมกัน นักวิทยาศาสตร์บางกลุ่มเชื่อว่าการเข้าสังคมนี่แหละที่ทำให้เกิดศาสนา
เราอาจมีสมองใหญ่กว่าสัตว์ ใหญ่กว่ามนุษย์สายพันธุ์อื่นๆ ก่อนหน้าเรา แต่ไม่ใช่ขนาดสมองอย่างเดียวที่ทำให้เรารอดมาได้ หากคือความรู้สึกเชื่อมกัน มีอารมณ์หลายอย่าง ทั้งหมดช่วยให้เรารอด
การเอาใจเขามาใส่ใจเรา ความเข้าอกเข้าใจคนอื่น หรือ empathy ก็คือปัจจัยหลักที่ทำให้เกิดศาสนาในที่สุด
คำถามต่อมาคือ empathy ในมนุษย์เกิดมานานเท่าใดแล้ว? ตั้งแต่กำเนิด โฮโม ซาเปียนส์ ใช่ไหม? คำตอบคือไกลกว่านั้นมาก
หลักฐานทางโบราณคดีชี้ว่า มนุษย์นีแอนเดอร์ธัลรู้จักฝังศพผู้ตาย และมีพิธีศพด้วย นอกจากนี้ยังมีหลักฐานว่ามนุษย์โบราณสายพันธุ์นี้ดูแลคนป่วย คนบาดเจ็บ
แน่นอนพวกนีแอนเดอธัลก็รู้จักแบ่งอาหารกัน
แต่การแบ่งอาหารกันเกิดขึ้นมานานก่อนหน้าพวกนีแอนเดอธัล มนุษย์วานรเมื่อหลายล้านปีก่อนก็แบ่งอาหารกัน
แต่มันยังไม่ได้เริ่มตรงจุดนั้น เพราะพวกสัตว์ก็แบ่งอาหารกันเช่นกัน เช่น ชิมแปนซี ลิงโบโนโบ ล้วนมีพฤติกรรมแบ่งอาหารให้กลุ่มอื่นๆ
การแบ่งอาหารอาจสืบสายมานานนับล้านๆ ปีหรือหลายสิบล้านปีมาแล้ว
ฟรานส์ เดอ วาล เขียนว่า เราเห็นสัตว์แบ่งอาหารกัน แม้ว่ามันทำให้ต้องเสียอาหารของมันไป จากการสังเกตสัตว์ต่างๆ สรุปได้ว่าสัตว์หลายพันธุ์ แนวโน้มแรกของสัตว์หลายสายพันธุ์คือเห็นแก่สัตว์อื่นและให้ความร่วมมือ คุณลักษณ์นี้ปรากฏในสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมจำนวนมากอย่างเป็นธรรมชาติมาก
นี่เป็นหลักฐานว่า empathy ย้อนหลังไปไกลกว่ามนุษย์ มันปรากฏในสัตว์หลายสายพันธุ์ก่อนเรา
และถ้าสัตว์มี empathy ก็แปลว่าสัตว์ก็มีความสนใจในเรื่องจิตวิญญาณ และมีหลักฐานเรื่องนี้
ดังนั้นหากศาสนาคือการเชื่อมสัมพันธ์ของกลุ่ม โดยมี empathy ก็อาจพูดได้ว่า สัตว์ก็มีศาสนา
ชิมแปนซีก็มีอารมณ์ความรู้สึกเหมือนเรา สุข เศร้า กลัว สิ้นหวัง ฯลฯ ดังนั้นอาจไม่ใช่เรื่องแปลกเลยหากลิงก็มีเรื่องของจิตวิญญาณ เพราะเรามียีน 99 เปอร์เซ็นต์เหมือนชิมแปนซี
สิ่งมีชีวิตที่เรียกว่าลิงวิวัฒนาการมาราว 19 ล้านปีก่อน แตกสายเป็นอุรังอุรังราว 13-16 ล้านปีก่อน แตกสายเป็นกอริลลาราว 8-9 ล้านปีก่อน แตกสายเป็นชิมแปนซีและโบโนโบราว 5-7 ล้านปีก่อน และอีกสายหนึ่งมาเป็นมนุษย์ในวันนี้
แต่ในเรื่องสังคม มนุษย์มีความสามารถเข้าสังคมมากกว่าชิมแปนซีถึงสามเท่า ศาสนาของมนุษย์อาจซับซ้อนกว่า แต่เราอาจไม่ใช่สิ่งมีชีวิตสายพันธุ์เดียวที่เป็นอย่างนี้
เรายังอยู่ไกลจากบทสรุปว่ายีนศาสนาและความศรัทธาทางจิตวิญญาณเป็นเรื่องจริงหรือไม่ แต่หลักฐาน ณ วันนี้ค่อนข้างชัดเจนว่า ศาสนาและความเชื่อเป็นส่วนหนึ่งของวิวัฒนาการของสัตว์สังคม มันเกิดขึ้นโดยเลี่ยงไม่พ้น
คำถามคือเราจะใช้มันเพื่อประโยชน์ของส่วนรวมได้อย่างไร
- 93
ดูเพิ่มเติมในซีรีส์
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2024 Blockdit
