ภาวะ Cholesterol สูงจากปัจจัยทางพันธุกรรม และ ปัจจัยอื่นๆ
หลายคนเมื่อตรวจพบว่ามีระดับโคเลสเตอรอล (Cholesterol) และไขมันเลว (LDL-C) ในเลือดสูง มักจะนึกถึงพฤติกรรมการรับประทานอาหารเป็นอันดับแรก แต่ความจริงแล้ว ยังมีสาเหตุอื่น ๆ อีกมากมายที่ซ่อนอยู่ โดยเฉพาะ "สาเหตุจากพันธุกรรม" และ "โรคประจำตัว" ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้บางคนมีไขมันสูงกว่าคนทั่วไปแม้จะควบคุมอาหารอย่างดีแล้วก็ตาม
บทความนี้จะพาไปทำความรู้จักกับสาเหตุเหล่านี้ให้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น เพื่อให้เราเข้าใจร่างกายของตัวเองและหาแนวทางการดูแลที่เหมาะสมที่สุด
🧬 กลุ่มสาเหตุปฐมภูมิ (Primary Causes): เมื่อความผิดปกติมาจากพันธุกรรม
เป็นกลุ่มโรคที่เกิดจากความผิดปกติของยีน (Gene) ที่ควบคุมการสร้างและกำจัดไขมันในร่างกาย ทำให้มีระดับไขมันในเลือดสูงมาตั้งแต่กำเนิด และมักพบคนในครอบครัวมีภาวะเดียวกัน
1️⃣ โรคไขมันโคเลสเตอรอลในเลือดสูงทางพันธุกรรม (Familial Hypercholesterolemia - FH)
- ■กลไก (Mechanism): เกิดจากความบกพร่องของยีนที่สร้าง ตัวรับ LDL (LDL receptor) บนผิวเซลล์ตับ ซึ่งทำหน้าที่เหมือน "ท่าเทียบเรือ" คอยดึงไขมัน LDL ออกจากกระแสเลือดไปทำลาย เมื่อท่าเทียบเรือนี้เสียไปหรือมีจำนวนน้อยลง ทำให้ LDL ไม่สามารถเข้าสู่เซลล์ตับได้และลอยสะสมในกระแสเลือดในปริมาณมหาศาล ยีนที่เกี่ยวข้องหลักๆ คือ LDLR, APOB, และ PCSK9
- ■ลักษณะไขมันที่ตรวจพบ: LDL สูงเด่นอย่างรุนแรง (มักจะ > 190 mg/dL ในผู้ใหญ่) ในขณะที่ไขมันไตรกลีเซอไรด์ (Triglyceride) และ HDL มักจะปกติ
- ■ความชุก (Prevalence): พบได้ประมาณ 1 ใน 250 ถึง 1 ใน 500 คน ทั่วโลก
2️⃣ โรคไขมันในเลือดสูงแบบผสมทางพันธุกรรม (Familial Combined Hyperlipidemia - FCHL)
เป็นภาวะที่ตับผลิตไขมันออกมามากเกินไป ทำให้ไขมันสูงทั้งสองชนิด
- ■กลไก (Mechanism): กลไกซับซ้อนกว่า FH แต่หัวใจหลักคือ ตับมีการสร้าง VLDL (Very Low-Density Lipoprotein) ซึ่งเป็นสารตั้งต้นของ LDL และ Triglyceride ออกมามากเกินปกติ ทำให้เมื่อตรวจเลือดจึงพบไขมันสูงทั้งสองชนิด
- ■ลักษณะไขมันที่ตรวจพบ: LDL และ Triglyceride สูงทั้งคู่ และมักมี HDL ต่ำร่วมด้วย
- ■ความชุก (Prevalence): พบได้บ่อยกว่า FH คือประมาณ 1-2% ของประชากร
3️⃣ ภาวะโคเลสเตอรอลสูงจากยีนหลายชนิด (Polygenic Hypercholesterolemia)
เป็นสาเหตุจากพันธุกรรมที่พบบ่อยที่สุด แต่ไม่ได้เกิดจากยีนใดยีนหนึ่งที่ผิดปกติรุนแรง
- ■กลไก (Mechanism): เกิดจากการมี "ยีนที่ส่งเสริมให้ไขมันสูง" หลาย ๆ ตัวทำงานร่วมกัน แต่ละยีนอาจมีผลเพียงเล็กน้อย แต่เมื่อรวมกันหลาย ๆ ยีน จึงส่งผลให้ระดับ LDL สูงขึ้นอย่างชัดเจน เปรียบเสมือนการสะสมคะแนนเสียเล็กๆ น้อยๆ จากหลายปัจจัยจนกลายเป็นปัญหาใหญ่
- ■ลักษณะไขมันที่ตรวจพบ: LDL สูง (มักจะไม่สูงรุนแรงเท่า FH) โดยที่ไขมันชนิดอื่นมักปกติ
- ■ความชุก (Prevalence): เป็นสาเหตุส่วนใหญ่ของผู้ที่มีไขมัน LDL สูงโดยไม่ทราบสาเหตุชัดเจน
4️⃣ โรคดิสเบต้าไลโปโปรตีนนีเมีย (Dysbetalipoproteinemia หรือ Type III Hyperlipoproteinemia)
เป็นโรคที่พบได้ไม่บ่อย แต่มีความจำเพาะในการตรวจเลือด
- ■กลไก (Mechanism): เกิดจากความผิดปกติของโปรตีน Apolipoprotein E (ApoE) ซึ่งทำหน้าที่เป็น "กุญแจ" ให้ตับจดจำและเก็บ "ไขมันตัวกลาง" (Remnant lipoproteins) กลับไปทำลาย เมื่อกุญแจ (ApoE) ผิดรูปแบบไป ทำให้ไขมันตัวกลางเหล่านี้สะสมในเลือดปริมาณมาก
- ■ลักษณะๆไขมันที่ตรวจพบ: โคเลสเตอรอลรวม และ ไตรกลีเซอไรด์ สูงในระดับที่ใกล้เคียงกัน เช่น Total Cholesterol 350 mg/dL และ Triglyceride 400 mg/dL
- ■ความชุก (Prevalence): ค่อนข้างหายาก พบประมาณ 1 ใน 10,000 คน
👨⚕️ กลุ่มสาเหตุทุติยภูมิ (Secondary Causes): เมื่อภาวะอื่นเป็นต้นเหตุ
เป็นภาวะไขมันในเลือดสูงที่เกิดจากปัจจัยภายนอก, โรคประจำตัว, หรือยาบางชนิด เมื่อปัจจัยเหล่านี้ได้รับการแก้ไขหรือควบคุม ระดับไขมันในเลือดก็มักจะดีขึ้นได้
1️⃣ วิถีชีวิตและพฤติกรรม 🍔
- ✓อาหาร: การบริโภคไขมันอิ่มตัว (เนื้อติดมัน, ของทอด) และไขมันทรานส์ (เบเกอรี่, มาการีน) ในปริมาณมาก
- ✓ภาวะน้ำหนักเกิน/โรคอ้วน: ส่งผลให้ร่างกายสร้างไขมันมากขึ้นและกำจัดได้น้อยลง
- ✓ขาดการออกกำลังกาย: ทำให้การเผาผลาญไขมันลดลง
- ✓การสูบบุหรี่: ทำให้ HDL (ไขมันดี) ลดลง และ LDL เกิดการออกซิไดซ์ง่ายขึ้น
- ✓การดื่มแอลกอฮอล์มากเกินไป: กระตุ้นให้ตับสร้างไตรกลีเซอไรด์มากขึ้น
2️⃣ โรคประจำตัวและภาวะต่างๆ ⚕️
- ■ภาวะไทรอยด์ฮอร์โมนต่ำ (Hypothyroidism): เป็นสาเหตุที่พบบ่อยมาก เมื่อฮอร์โมนไทรอยด์ต่ำลง กระบวนการเผาผลาญทั้งร่างกายจะช้าลง รวมถึงการกำจัด LDL ออกจากเลือด ทำให้ LDL คั่งค้างและสูงขึ้น
- ■โรคเบาหวาน (Diabetes Mellitus): โดยเฉพาะชนิดที่ควบคุมไม่ได้ ภาวะดื้ออินซูลินจะกระตุ้นให้ตับสร้างไขมัน (VLDL) มากขึ้น ทำให้มีไตรกลีเซอไรด์สูงและ LDL สูงตามมา
- ■โรคไต (Kidney Disease): โดยเฉพาะกลุ่มอาการเนฟโฟรติก (Nephrotic Syndrome) ร่างกายสูญเสียโปรตีนทางปัสสาวะ ตับจึงพยายามสร้างโปรตีนชดเชย ซึ่งกระบวนการนี้มีการสร้างไขมัน (Lipoproteins) พ่วงออกมาด้วย
- ■โรคตับและการอุดตันของทางเดินน้ำดี (Liver Disease): ตับทำหน้าที่สร้างน้ำดีเพื่อช่วยขับโคเลสเตอรอลส่วนเกินทิ้ง หากท่อน้ำดีอุดตัน จะทำให้โคเลสเตอรอลถูกขับทิ้งไม่ได้และสะสมในเลือด
- ■ภาวะตั้งครรภ์ (Pregnancy): ระดับฮอร์โมนที่เปลี่ยนแปลงไปสามารถทำให้ระดับโคเลสเตอรอลและไตรกลีเซอไรด์สูงขึ้นได้ชั่วคราว
3️⃣ ยาบางชนิด 💊
ยาบางกลุ่มสามารถส่งผลข้างเคียงให้ระดับไขมันในเลือดสูงขึ้นได้ เช่น
- ●ยาขับปัสสาวะบางชนิด (Thiazide diuretics)
- ●ยาในกลุ่มสเตียรอยด์ (Corticosteroids)
- ●ยาต้านไวรัสบางชนิด (Protease inhibitors)
- ●ยาฮอร์โมนบางชนิด
การเข้าใจว่าภาวะไขมันในเลือดสูงของเราเกิดจากสาเหตุใดเป็นสิ่งสำคัญที่สุด เพราะจะนำไปสู่การรักษาที่ตรงจุด หากสงสัยว่าอาจเกิดจากสาเหตุทางพันธุกรรมหรือโรคประจำตัว ควรปรึกษาแพทย์เพื่อทำการวินิจฉัยและวางแผนการรักษาที่เหมาะสม ซึ่งอาจไม่ใช่แค่การปรับอาหาร แต่รวมถึงการรักษาโรคที่เป็นสาเหตุ หรือการใช้ยาเพื่อควบคุมระดับไขมันอย่างมีประสิทธิภาพต่อไป
สำหรับแพทย์ทั่วไป
ภาวะที่ทำให้ระดับ Cholesterol โดยรวม และโดยเฉพาะอย่างยิ่ง LDL-C (Low-density lipoprotein cholesterol) สูงกว่าคนทั่วไป สามารถแบ่งได้เป็น 2 กลุ่มใหญ่ๆ คือกลุ่มที่เป็นปฐมภูมิ (จากพันธุกรรม) และทุติยภูมิ (เป็นผลมาจากภาวะอื่นหรือปัจจัยภายนอก)
1. ภาวะไขมันในเลือดสูงปฐมภูมิ (Primary / Genetic Causes)
เป็นกลุ่มโรคที่เกิดจากความผิดปกติทางพันธุกรรม (Genetic mutations) ส่งผลต่อกระบวนการเมตาบอลิซึมของไลโปโปรตีนโดยตรง ทำให้มีระดับไขมันในเลือดสูงมาตั้งแต่กำเนิด โรคที่สำคัญในกลุ่มนี้ได้แก่
🧪 Familial Hypercholesterolemia (FH)
เป็นโรคกลุ่ม Monogenic ที่มีการศึกษาความชุกอย่างกว้างขวางที่สุด
Heterozygous FH (HeFH): นี่คือรูปแบบที่พบบ่อย ความชุกที่ยอมรับกันในปัจจุบันอยู่ที่ประมาณ 1 ต่อ 250 ถึง 1 ต่อ 311 ของประชากรทั่วไป หรือคิดเป็นประมาณ 0.32% - 0.40% ตัวเลขนี้สูงกว่าที่เคยเชื่อกันในอดีต (ซึ่งเคยอยู่ที่ 1:500) หมายความว่าในประชากร 1,000 คน จะพบผู้ป่วย HeFH ได้ประมาณ 3-4 คน
Homozygous FH (HoFH): เป็นรูปแบบที่รุนแรงและพบได้น้อยมาก โดยมีความชุกประมาณ 1 ต่อ 160,000 ถึง 1 ต่อ 1,000,000
- ■กลไก: เป็นสาเหตุทางพันธุกรรมที่พบบ่อยและสำคัญที่สุด เกิดจากการกลายพันธุ์ของยีนที่เกี่ยวข้องกับ LDL receptor pathway ส่วนใหญ่คือยีน LDLR (LDL receptor), APOB (Apolipoprotein B) หรือ PCSK9 (Proprotein convertase subtilisin/kexin type 9) ทำให้ตับไม่สามารถกำจัด LDL-C ออกจากกระแสเลือดได้ตามปกติ
- ■ลักษณะทางคลินิก: ระดับ LDL-C สูงมากอย่างชัดเจน (มักจะ > 190 mg/dL ใน Heterozygous FH และ > 500 mg/dL ใน Homozygous FH) มีประวัติคนในครอบครัวเป็นโรคหลอดเลือดหัวใจ (Atherosclerotic Cardiovascular Disease: ASCVD) ตั้งแต่อายุยังน้อย และอาจตรวจพบการสะสมของไขมันตามร่างกาย เช่น Tendon xanthomas (ที่เอ็นร้อยหวาย), Xanthelasmas (ที่เปลือกตา) หรือ Corneal arcus ก่อนวัยอันควร
🧪Familial Combined Hyperlipidemia (FCHL)
ถือเป็นโรคไขมันสูงผิดปกติจากพันธุกรรมที่ พบบ่อยที่สุด แต่การวินิจฉัยทำได้ยากกว่า FH เนื่องจากลักษณะไขมันไม่แน่นอน
ความชุกโดยประมาณ: อยู่ที่ 1% - 2% ของประชากรทั่วไป หรือประมาณ 1 ต่อ 50 ถึง 1 ต่อ 100 ซึ่งบ่อยกว่า FH อย่างมีนัยสำคัญ และพบในสัดส่วนที่สูงขึ้นมากในกลุ่มผู้ป่วยโรคหลอดเลือดหัวใจก่อนวัยอันควร (อาจสูงถึง 10-20%)
- ■กลไก: มีความซับซ้อนทางพันธุกรรมมากกว่า FH กลไกหลักคือการที่ตับสร้าง Apolipoprotein B และ VLDL (Very-low-density lipoprotein) ออกมามากเกินไป (Hepatic overproduction of ApoB-containing lipoproteins)
- ■ลักษณะทางคลินิก: ผู้ป่วยจะมีลักษณะไขมันผิดปกติได้หลากหลายรูปแบบ (Variable phenotype) อาจพบ LDL-C สูงอย่างเดียว, Triglyceride (TG) สูงอย่างเดียว, หรือสูงทั้งคู่ก็ได้ และมักพบร่วมกับภาวะ Metabolic syndrome
🧪Polygenic Hypercholesterolemia
ภาวะนี้ไม่ได้เกิดจากยีนเดี่ยว แต่เป็นผลจากยีนหลายตัวร่วมกัน จึงไม่มีตัวเลขความชุกที่ชัดเจนเหมือนโรค Monogenic แต่ถือเป็นสาเหตุส่วนใหญ่ของผู้ที่มีระดับ LDL-C สูงในประชากร
การประเมิน: โดยทั่วไปแล้ว ผู้ป่วยส่วนใหญ่ ที่มีระดับ LDL-C สูงในระดับปานกลาง (Mild to moderate elevation) และไม่มีลักษณะชัดเจนของ FH หรือ FCHL มักจะจัดอยู่ในกลุ่มนี้ โดยเฉพาะผู้ที่มีประวัติครอบครัวมีไขมันสูงร่วมด้วย
- ■กลไก: เป็นสาเหตุทางพันธุกรรมที่พบได้บ่อยที่สุดในประชากรทั่วไป ไม่ได้เกิดจากความผิดปกติของยีนใดยีนหนึ่ง แต่เป็นผลรวมของยีนหลายตัว (Polymorphisms) ที่แต่ละตัวมีผลต่อระดับ LDL-C เพียงเล็กน้อย เมื่อมารวมกันจึงทำให้ระดับ LDL-C สูงกว่าค่าเฉลี่ย
- ■ลักษณะทางคลินิก: ระดับ LDL-C จะสูงในระดับปานกลาง (Mild to moderate elevation) ไม่สูงเท่า FH และมักจะมีปัจจัยด้านวิถีชีวิต (Lifestyle) เข้ามามีผลร่วมด้วยอย่างมาก
🧪 Dysbetalipoproteinemia (Familial Type III Hyperlipoproteinemia)
เป็นโรคที่พบได้น้อยกว่า
ความชุกโดยประมาณ: อยู่ที่ประมาณ 1 ต่อ 10,000 หรือ 0.01% ในประชากรทั่วไป อย่างไรก็ตาม การศึกษาล่าสุดในบางประชากรพบว่าอาจสูงถึง 0.2% (1 ต่อ 500) ขึ้นอยู่กับเกณฑ์การวินิจฉัยที่ใช้
- ■กลไก: เกิดจากความผิดปกติของ Apolipoprotein E (ApoE) โดยเฉพาะอย่างยิ่งในผู้ที่มี genotype เป็น ApoE2/E2 ทำให้การกำจัด Chylomicron remnants และ VLDL remnants ออกจากเลือดทำได้ไม่ดี
- ■ลักษณะทางคลินิก: จะมีระดับทั้ง Total Cholesterol และ Triglyceride สูงในสัดส่วนที่ใกล้เคียงกัน (เช่น TC 350 mg/dL, TG 400 mg/dL) และอาจตรวจพบ Palmar xanthomas หรือ Tuberous xanthomas ได้
📝 สรุปภาพรวม
เมื่อพิจารณารวมกันแล้ว ภาวะไขมันในเลือดสูงที่มีปัจจัยทางพันธุกรรมเป็นสาเหตุหลักนั้น ไม่ใช่เรื่องที่พบได้ยาก
- ✓FCHL เป็นสาเหตุที่พบบ่อยที่สุด (ประมาณ 1-2%)
- ✓HeFH พบรองลงมาแต่มีความสำคัญทางคลินิกสูงมาก (ประมาณ 1:250 - 1:300)
- ✓Polygenic causes เป็นสาเหตุของภาวะไขมันสูงในคนส่วนใหญ่ที่เหลือ
ดังนั้น โดยรวมแล้ว ประชากรอย่างน้อย 2-3% มีภาวะไขมันในเลือดสูงที่เกิดจากพันธุกรรมอย่างชัดเจน ซึ่งตัวเลขนี้ยังไม่รวมกลุ่ม Polygenic ที่เป็นสเปกตรัมกว้างครับ
2. ภาวะไขมันในเลือดสูงทุติยภูมิ (Secondary / Acquired Causes)
เป็นกลุ่มที่พบได้บ่อยในเวชปฏิบัติทั่วไป โดยระดับไขมันที่สูงขึ้นเป็นผลมาจากโรคประจำตัว ยา หรือปัจจัยด้านวิถีชีวิต การรักษาที่สาเหตุมักจะทำให้ระดับไขมันในเลือดดีขึ้นหรือกลับสู่ภาวะปกติได้
💁♂️ วิถีชีวิต (Lifestyle Factors)
- ✓อาหาร (Diet): การบริโภคอาหารที่มีไขมันอิ่มตัว (Saturated fats), ไขมันทรานส์ (Trans fats) และคอเลสเตอรอลในปริมาณมา
- ✓ภาวะน้ำหนักเกินและโรคอ้วน (Overweight and Obesity): ทำให้เกิดภาวะดื้อต่ออินซูลินและเปลี่ยนแปลงเมตาบอลิซึมของไขมันที่ตับ
- ✓ขาดการออกกำลังกาย (Sedentary Lifestyle): ส่งผลต่อการทำงานของเอนไซม์ที่เกี่ยวข้องกับไขมันและลดระดับ HDL-C
🏥 โรคทางระบบต่อมไร้ท่อและเมตาบอลิซึม (Endocrine and Metabolic Diseases)
⚕️ภาวะพร่องไทรอยด์ฮอร์โมน (Hypothyroidism): เป็นสาเหตุทุติยภูมิที่สำคัญและพบได้บ่อย
- ■กลไก: ไทรอยด์ฮอร์โมนมีความสำคัญต่อการแสดงออกของ LDL receptors ที่ตับ เมื่อฮอร์โมนต่ำลง จำนวน LDL receptors จะลดลง ทำให้การกำจัด LDL-C ออกจากเลือดลดลง (Decreased catabolism of LDL)
⚕️โรคเบาหวาน (Diabetes Mellitus): โดยเฉพาะ Type 2 DM
- ■กลไก: ภาวะดื้อต่ออินซูลิน (Insulin resistance) ทำให้ตับสร้าง VLDL เพิ่มขึ้น ซึ่งจะถูกเปลี่ยนเป็น LDL ต่อไป นอกจากนี้ มักทำให้เกิด LDL ที่มีขนาดเล็กและหนาแน่น (small, dense LDL) ซึ่งมีคุณสมบัติในการก่อให้เกิดหลอดเลือดแดงแข็งตัว (Atherogenic) ได้ง่ายกว่าปกติ
⚕️กลุ่มอาการเนโฟรติก (Nephrotic Syndrome)
- ■กลไก: การเสียโปรตีนอัลบูมินจำนวนมากทางปัสสาวะ (Hypoalbuminemia) จะกระตุ้นให้ตับพยายามสังเคราะห์โปรตีนทดแทน ซึ่งรวมถึงการสังเคราะห์ไลโปโปรตีน (VLDL, LDL) เพิ่มขึ้นด้วย นอกจากนี้ยังมีการลดลงของกระบวนการสลายไขมัน (Reduced lipoprotein catabolism)
🏥 โรคตับ (Liver Diseases)
โรคตับที่ทำให้เกิดภาวะน้ำดีคั่ง (Cholestatic Liver Diseases): เช่น Primary Biliary Cholangitis (PBC)
- ■กลไก: การอุดกั้นของทางเดินน้ำดีทำให้การขับคอเลสเตอรอลออกทางน้ำดีทำได้ไม่ดี ทำให้คอเลสเตอรอลสะสมในเลือด และอาจพบไลโปโปรตีนที่ผิดปกติคือ Lipoprotein-X (Lp-X)
💊ยาบางชนิด (Medications)
- ✓ยาขับปัสสาวะกลุ่ม Thiazides
- ✓Glucocorticoids (Corticosteroids)
- ✓Amiodarone
- ✓Cyclosporine
- ✓Protease inhibitors (ที่ใช้รักษา HIV)
- ✓ยาต้านอาการทางจิตบางชนิด (Atypical antipsychotics) เช่น Olanzapine, Clozapine
- ✓Anabolic steroids
🩺 ภาวะอื่นๆ
- ✓การตั้งครรภ์ (Pregnancy): เป็นการเปลี่ยนแปลงทางสรีรวิทยาที่ระดับไขมันจะสูงขึ้นเพื่อการเจริญเติบโตของทารก
- ✓Anorexia Nervosa: อาจพบภาวะคอเลสเตอรอลสูงได้ในบางราย ซึ่งเป็นผลจากการปรับตัวของเมตาบอลิซึมในภาวะขาดอาหาร
ดังนั้น ในการดูแลผู้ป่วยที่มีภาวะ LDL-C สูง การซักประวัติอย่างละเอียดเพื่อค้นหาสาเหตุทุติยภูมิ (Secondary causes) จึงมีความสำคัญอย่างยิ่ง เพราะหากพบและสามารถแก้ไขที่สาเหตุได้ ก็จะช่วยให้การควบคุมระดับไขมันมีประสิทธิภาพมากขึ้นครับ
ดูเพิ่มเติมในซีรีส์
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2025 Blockdit
